De Litouws-Amerikaanse archeoloog Marija Gimbutas leefde niet lang genoeg om alle hysterische beschuldigingen van haar collega’s aan haar adres mee te maken (zie aflevering 713). Ze overleed in 1994. Enerzijds is dat misschien gelukkig, anderzijds konden de rancuneuze types vrijelijk hun gang gaan, want ze was er niet om haar weerwoord te geven. Nu was er misschien best iets van de kritiek waar, willen Graeber en Wengrow heus wel toegeven, maar dezelfde kritiek geldt ongetwijfeld voor vrijwel elke archeoloog die een breed, generaliserend historisch argument maakt.*
De argumenten van Gimbutas omvatte inderdaad een bepaalde manier van mythevorming, aldus de Davids. Ze schrijven dat dit deels de grootschalige verwijdering van haar werk door de academische gemeenschap verklaart, om vervolgens te melden dat mannelijke wetenschappers precies hetzelfde doen en op geen enkele manier kritiek krijgen.* Wat mij betreft is er dan geen sprake van ‘verklaring’, ook niet ‘deels’. Gimbutas werd simpelweg afgemaakt door de academische gemeenschap.
De mythen van de mannelijke collega’s van Gimbutas blijven dus onbetwist. Deze mannen hanteren mythevorming in hun archeologische verhalen niet af en toe, zij doen dat juist heel erg vaak (zie ongeveer alle vorige afleveringen). Niet alleen komen ze ermee weg, ze winnen ook nog vaak prestigieuze literaire prijzen met hun mythen en hebben erecolleges die in hun naam zijn gemaakt. Ongetwijfeld werd Gimbutas gezien als een bemoeial, een bewuste stoorzender in een genre van grootse verhalen dat volledig werd (en nog steeds wordt) gedomineerd door mannelijke schrijvers zoals wij, aldus de Davids. Niks geen literaire prijzen en al helemaal geen plaats onder de vereerde voorouders van de archeologie voor Gimbutas. Hier was sprake van een bijna universele postume laster, of erger nog, minachting.*
Tenminste, tot voor kort.*
Door vrij recente analyses van oud DNA, niet beschikbaar in de tijd van Gimbutas, hebben archeologen moeten toegeven dat op zijn minst een belangrijk deel van haar reconstructie hoogstwaarschijnlijk juist is. Als deze nieuwe bevindingen op basis van populatiegenetica zelfs maar in grote lijnen correct zijn, dan was er echt een migratie van veehouders uit de graslanden ten noorden van de Zwarte Zee rond de tijd dat Gimbutas dacht dat het gebeurde: het derde millennium v.Chr. (zie ook aflevering 712). Sommige wetenschappers beweren zelfs dat er in die tijd massale migraties plaatsvonden vanuit de Euraziatische steppe, wat leidde tot vervanging van bevolking en misschien de verspreiding van Indo-Europese talen over grote delen van Midden-Europa, precies zoals Gimbutas voor ogen had. Anderen zijn veel voorzichtiger, maar hoe dan ook wordt er, na tientallen jaren van stilte, plotseling gesproken over zulke kwesties en dus ook weer over het werk van Gimbutas.*
En hoe zit het dan met het andere deel van haar bewering dat de vroege neolithische samenlevingen tamelijk verschoond waren van rangen en standen, van hiërarchie? Voordat de Davids deze vraag gaan beantwoorden, willen ze eerst een paar misvattingen ophelderen. Zo heeft Gimbutas nooit zomaar botweg beweerd dat er neolithische matriarchaten bestonden. Belangrijke vraag is hier nu: wat betekent die term ‘matriarchaat’ eigenlijk? Niet elke auteur geeft daaraan dezelfde betekenis. Dus wagen de Davids een poging.*
Als ‘matriarchaat’ een samenleving beschrijft waarin vrouwen domineren in formele politieke posities, dan is dat inderdaad buitengewoon zeldzaam in de geschiedenis van de mens. Er zijn tal van voorbeelden van individuele vrouwen die uitvoerende macht uitoefenden, legers leidden of wetten maakten, maar vrijwel niet van samenlevingen waarin alleen vrouwen politieke heerschappij uitoefenden. Zelfs machtige koninginnen als Elizabeth I van Engeland, de Weduwe Keizerin van China of Ranavalona I van Madagaskar, hebben niet in de eerste plaats andere vrouwen aangesteld als hun belangrijkste adviseurs, commandanten, rechters en functionarissen.*
Voor de politieke heerschappij van vrouwen is volgens de Davids een andere term in omloop: gynarchie of gynocratie.* Ze gaan er verder niet op in, dus zocht ik even op internet. Gynocratie wil zeggen: een door vrouwen als groep of klasse gedomineerde regeringsvorm of staat. Gynarchie gaat een stapje verder, dat betekent een door vrouwen geregeerde staat. Ik moet meteen denken aan het boek van Charlotte Perkins Gilman (1860-1935): Herland. Ze schreef het begin jaren 1900 en liet zich misschien wel inspireren door verhalen over gynarchie of gynocratie. Ik las het als e-book en vond haar uitwerking van het idee wel interessant, maar werd niet echt door het boek gegrepen. Xandra Schutte besteedt op 3 augustus 2022 aandacht aan dit boek in De Groene Amsterdammer. Het is een leuk artikel, getiteld Vrouwenland en ik kan het niet beter vertellen, dus citaat:
‘Haar roman Herland, over een van de wereld afgesneden land waar vrouwen een waar paradijs hebben geschapen, verscheen als vervolgverhaal in haar tijdschrift The Forerunner, dat ze van 1909 tot 1916 in haar eentje volschreef en zelf uitgaf en dat alleen werd gelezen door haar dertienhonderd abonnees. Pas eind jaren zeventig, tijdens de hoogtijdagen van de tweede feministische golf, werd de tekst herontdekt en voor het eerst in boekvorm gepubliceerd, ook in Nederland, in 1980 door feministische uitgeverij Sara, met de titel Moederland – waarom niet gewoon voor de letterlijke vertaling Haarland werd gekozen is raadselachtig; Haarland doet misschien aan een kapsalon denken, maar Moederland heeft associaties met een geboortewinkel, om over de koloniale connotatie maar te zwijgen.’ (De Groene, 3 aug. 2022, nr. 31, via internet: link)
Voor wie geïnteresseerd is: in het artikel staat nog veel meer over Perkins Gilman, haar geschiedenis en haar invloed op vrouwen tot op de dag van vandaag.
*David Graeber en David Wengrow, The dawn of everything. A new history of humanity, 2021, e-book.
