Karin Haanappel laat in haar boek Herstory of Art (2012) zien dat er een lading aan allerlei verschillende soorten vrouwfiguurtjes is (zie afleveringen 715–716). Het (vrij nieuwe) idee dat de beeldjes door vrouwenhanden zijn gemaakt, wordt versterkt door de ontdekking van lijnen op de beeldjes. Het lijken krassen of strepen zonder samenhang, maar ze hebben wel degelijk betekenis. Het duidelijkste voorbeeld is te vinden bij de vrouwfiguur in reliëf (Laussel). Volgens Haanappel is deze figuur hoogzwanger en ‘houdt in haar rechterhand een hoorn vast met precies 13 streepjes. Zowel de vorm van de hoorn als het getal 13 zijn te herleiden tot de maan en daarmee tot de menstruatiecyclus van de vrouw.’ (2012, p.16)
In een voetnoot verklaart ze nader: ‘Een maanjaar bestaat uit 13 volle manen en het duurt 13 dagen van nieuwe maan naar volle maan. Wanneer de menstruatiecyclus synchroon loopt met de maan, is de maan dus een perfecte kalender.’ (2012, p.139)
Kijk, zulke dingen lees je dan weer niet bij Graeber en Wengrow. Net als de twee mannen schrijft ook Haanappel over Çatalhöyük. Tja, waarom niet, het is tenslotte de beroemdste neolithische nederzetting in de wereld. Wat ze erover vertelt verschilt alleen niet heel veel van wat de Davids schrijven, al volgt Haanappel meer het matriarchaat-idee van Marija Gimbutas (zie aflevering 712-715). Dus keer ik nu weer terug bij wat de Davids te vertellen hebben over wat zij noemen ‘miniatuurkunst’ en de ‘vrouwvorm’.
De Davids verbinden de gevonden beeldjes bij Çatalhöyük met termen als ‘rituele aandacht’, ‘bekwaam ambachtelijk werk’ en ‘symbolische reflectie op leven en dood’. Ze beschrijven een kleifiguurtje dat aan de voorkant zwaarlijvig is en dat via armen, die uitgemergeld lijken, aan de achterkant overgaat in een zorgvuldig gemodelleerd skelet. Het hoofd, dat niet meer is teruggevonden, werd vastgemaakt in een gat aan de bovenkant. Een ander vrouwfiguurtje dat ze beschrijven heeft een kleine holte in het midden van haar rug, waarin een enkel zaadje van een wilde plant was geplaatst. Tot slot vertellen ze dat een bijzonder onthullende en prachtig gesneden kalkstenen figuur van een vrouw is gevonden. Volgens hen verduidelijkt de gedetailleerde weergave een aspect van de meeste gewonere kleifiguurtjes, namelijk dat de slappe borsten, hangende buik en vetrollen niet op zwangerschap lijken te duiden, zoals ooit werd gedacht, maar op leeftijd.*
De vondsten in Çatalhöyük lijken er volgens de Davids op te duiden dat de gewonere veelvoorkomende vrouwbeeldjes in ieder geval niet allemaal voorwerpen van aanbidding waren. Het geopperde idee dat ze misschien allemaal een soort barbiepoppen of speelgoed waren, lijkt ze ook niet echt te kloppen (zie aflevering 711). Dan noemen ze nog de mogelijkheid dat het godinnen waren, maar dat vinden ze ook niet waarschijnlijk. Wel lijkt het hun heel goed mogelijk dat het matriarchen waren, omdat hun vormen een belang van vrouwelijke ouderen tonen. Er zijn in ieder geval geen soortgelijke manbeeldjes gevonden.*
Vervolgens haasten de Davids zich om te melden dat er natuurlijk ook vele andere neolithische beeldjes met mogelijke fallische attributen zijn, of beeldjes met een mix van vrouwelijke en mannelijke attributen, of beeldjes die zo schematisch zijn dat je echt niet kunt zeggen of ze vrouwelijk, mannelijk of zelfs maar menselijk zijn. Ze zien deze vaagheid in vrouwelijk/mannelijk of juist een omkering ervan ook bij bijzondere gebeurtenissen, in zowel het Midden-Oosten als Oost-Europa, waarbij neolithische beeldjes en maskers een rol spelen. Heel anders dan bij bijvoorbeeld de Kwakwaka’wakw, waar zulke verbeeldingen vrijwel altijd duidelijk mannelijk waren (zie aflevering 705).*
Foto hoorn met precies 13 streepjes: Musée d’Aquitaine, Bordeaux.
*David Graeber en David Wengrow, The dawn of everything. A new history of humanity, 2021, e-book.
