Als een staat betekent: een combinatie van uitzonderlijk geweld, de creatie van een ingewikkelde sociale machinerie en een overgave aan zorg en toewijding (zie aflevering 735), dan is dat een paradox. Zorgzame arbeid is het herkennen en begrijpen van de unieke kwaliteiten, behoeften en eigenaardigheden van de verzorgde – een kind, volwassene, dier of plant – om haar te voorzien in wat ze nodig heeft om te floreren. Graeber en Wengrow hebben deze definitie van feministische theoretici, zoals de Amerikaanse Nel Noddings (1929-2022), feminist, opvoeder, filosoof en bekend om haar werk op het gebied van onderwijsfilosofie, onderwijstheorie en zorgethiek. Mechanische arbeid is daaraan tegengesteld.* Denken jullie bij mechanische arbeid ook aan de komiek Charley Chaplin in de fabriek? Modern Times, heet die film uit 1936. Kijk en lach bij dit YouTube-filmpje van de factory scene (4 minuutjes).
In het oude Egypte was alle menselijke activiteit (van seizoenswerk, graven bouwen, tot het dagelijks onderhoud van het lichaam van de heerser) gericht op de top. De bevolking was betrokken bij het verzorgen van heersers (de levende en dode) of hen te helpen met hun taak om de goden te voeden en te verzorgen. De Davids noemen dit een ‘tendens om de zorgzame impuls te verplaatsen naar abstracties’.* Wat ze denk ik bedoelen is dat mensen iets groters voor ogen hebben dan hun eigen belang: als de heersers (dood of levend) goed verzorgd zijn en hun taken goed kunnen vervullen, dan komt dat ten goede aan de hele bevolking.
Door deze ‘abstracties’, aldus de Davids, is het mogelijk om tegelijkertijd te functioneren als een grote zorgende familie én als een machine, omdat uiteindelijk iedereen (behalve natuurlijk de koning) inwisselbaar was. Voor de bevolking leverden hun activiteiten een neerwaartse stroom van goddelijke zegeningen en bescherming op, met af en toe als materiële vorm een groot feest. Als je nu dit oude Egypte als voorbeeld van een ‘staat’ neemt en probeert dit ergens anders toe te passen, ontstaan er volgens de Davids problemen. Waarom? Wel, in feite waren er overal ter wereld allerlei regionale systemen en toevallig verenigde in Egypte zich dat, enige tijd, onder één regering. Een tamelijk ongewone situatie, want meestal was een eenwording grotendeels theoretisch, of duurde het maar een of twee generaties, of was er een langdurige strijd tussen twee grote machtsblokken en kon niemand het winnen.
De door de Davids geïntroduceerde drie elementaire vormen van dominantie (zie aflevering 728 en verder) – controle over geweld, controle over informatie en individueel charisma – kunnen elk hun eigen institutionele vorm aannemen: soevereiniteit, bureaucratie en charismapolitiek. Alle samenlevingen die ooit zijn aangeduid als ‘vroege staten’ kun je volgens de Davids beter regimes van de ‘tweede orde’-dominantie noemen. De regimes van de eerste orde, zoals bij Chavín de Huántar en de Olmeken, ontwikkelden elk één onderdeel van het trio (zie aflevering 734). Bij de veel gewelddadiger regimes van de tweede orde kwamen twee van de drie dominantieprincipes bij elkaar. Welke twee van de drie lijkt van geval tot geval te verschillen. De vroege Egyptische heersers combineerden soevereiniteit en bureaucratie. Mesopotamische koningen mixten bureaucratie met charisma (heldenpolitiek). Sommige oude Maya-heersers maakten gebruik van charisma (heldenpolitiek) en soevereiniteit.*
Wat de Davids willen benadrukken is dat heus wel alle drie de principes overal voorkwamen, maar dat een of twee ervan zich uitkristalliseerden tot institutionele vormen. Bij twee principes versterkten ze elkaar en werd het derde principe grotendeels verplaatst naar de niet-menselijke kosmos, bijvoorbeeld goddelijke soevereiniteit of kosmische bureaucratie.*
Waar ik nu nog mee zit is ‘vrijheid’. De Davids begonnen dit verhaal in aflevering 735 met de vraag wat de invloed van regimes van de eerste orde is op de door hun genoemde derde basale vorm van vrijheid: de vrijheid om geheel nieuwe sociale relaties vorm te geven, of om je tussen verschillende relaties te bewegen (in aflevering 727 staat hun verhaal over basale vormen van vrijheid). Hebben ze dat nu behandeld? Komt het nog? Of is het stilletjes tussen de alinea’s weggeslopen? Even afwachten maar, misschien komen ze er nog op terug.
*David Graeber en David Wengrow, The dawn of everything. A new history of humanity, 2021, e-book.
