Loonarbeiders waren arm en machteloos, maar de gehuwde mannen onder de loonarbeiders profiteerden van de arbeid en het loon van hun vrouw (zie aflevering 756). Het was voor mannen ook mogelijk om de diensten van prostituees kopen. In die tijd vervulde de prostituee vaak de functie van echtgenote: ze kookte, waste en was seksueel beschikbaar. Door criminalisering van prostitutie, waarbij de vrouw de klos was en hij ongedeerd bleef, versterkte de mannelijke macht nog meer. Elke man kon een vrouw vernietigen door simpelweg te verklaren dat ze een prostituee was, of door bekend te maken dat ze had toegegeven aan zijn seksuele verlangens. Het enige bezit dat een vrouw restte, haar ‘eer’, lag nu ook in de handen van mannen die, net als de feodale heren, konden beslissen over leven en dood.*
Hoofdthema’s in de literatuur en het sociaal beleid werden de ‘ongehoorzaamheid’ van vrouwen en methoden waarmee ze ‘getemd’ kon worden. Kortom, mannen konden helemaal losgaan nu de vrouw totaal gedevalueerd was in arbeid en sociale status. Dit alles had niet gekund zonder een intens proces van sociale degradatie in een tijd dat vrouwen op elk gebied van het sociale leven terrein verloren, de zestiende en zeventiende eeuw. Belangrijk hierbij was de wet, waarin de gestage uitholling van vrouwenrechten vastgelegd werd. Het werd vrouwen bij wet verboden om in hun eentje economische activiteiten uit te voeren. In de wet werden vrouwen ‘imbecielen’ genoemd die altijd een man nodig hadden. Werd je weduwe? Ook dan kreeg je een man toegewezen die de baas over je ging spelen. Het was een proces van wettelijke infantilisering.*
Er kwam een nieuwe seksuele verdeling van ruimte. Voor de vrouw gold bijvoorbeeld dat ze:
- geen betaald werk deed;
- alleen de straat op kon in gezelschap van een man;
- niet voor haar huis mocht zitten;
- niet vlakbij het raam mocht komen;
- niet mocht samenkomen met vriendinnen;
- haar ouders niet meer mocht bezoeken nadat ze getrouwd is.*
Er werd een breed debat gevoerd in de geleerde en populaire literatuur over de aard van vrouwelijke deugden en ondeugden. Dit was bij de overgang naar het kapitalisme een van de belangrijkste manieren om genderrelaties opnieuw ideologisch te definiëren. In dit debat waren twee trends:
- Er werden nieuwe culturele canons opgebouwd om de verschillen tussen vrouwen en mannen zo groot mogelijk te maken en om een soort prototypes te creëren van uitvergrootte ‘vrouwelijkheid’ en ‘mannelijkheid’.
- Er werd vastgesteld dat vrouwen van nature inferieur waren aan mannen, dat ze buitengewoon emotioneel en wellustig waren en niet in staat zelfstandig te opereren, dus dat ze mannelijke controle nodig hadden.*
Net als bij de veroordeling van hekserij, waren religieuze en intellectuele partijen het over deze kwestie roerend eens. Alle mannen werkten mee aan het belasteren van vrouwen, humanisten, protestantse hervormers en katholieken van de contrareformatie. Ze deden dit vanaf de preekstoel of de geschreven pagina, en ze deden dit constant en obsessief. Vrouwen waren in hun ogen onredelijk, ijdel, wild en verkwistend. De vrouwelijke tong werd gezien als instrument van ongehoorzaamheid en ja, de ongehoorzame vrouw was samen met de ‘feeks’, ‘heks’ en ‘hoer’ het favoriete doelwit van toneelschrijver, populaire schrijvers en moralisten. De getemde feeks van Shakespeare is in feite het manifest van die tijd. De bestraffing van de vrouw die het patriarchale gezag niet voor zoete koek slikte werd geëist en gevierd in talloze toneelstukken en traktaten. De vrouwenhaat droop er aan alle kanten van af.*
Ondertussen werden nieuwe wetten en nieuwe vormen van marteling ingevoerd om het gedrag van vrouwen binnen en buiten het huis te controleren. Dit alles laat zien dat de literaire vrouwenhaat een duidelijk politiek project was, met als doel om vrouwen elke autonomie en sociale macht te ontnemen. In het Europa van de Verlichting, ofwel de Eeuw van de Rede, werden de vrouwen, nadat ze beschuldigd waren een feeks te zijn, gemuilkorfd en aangelijnd en door de straten geleid als honden. Prostituees werden gegeseld of opgesloten en onderworpen aan valse verdrinkingen (steeds onderdompelen tot net-niet-verdrinken), terwijl de doodstraf werd ingesteld voor vrouwen die waren veroordeeld voor overspel.*
Volgens Federici is het niet overdreven om te stellen dat vrouwen met dezelfde vijandigheid en gevoel van vervreemding werden behandeld als de ‘Indiase wilden’ in de literatuur die na de verovering ontstond. De parallel is in haar ogen niet toevallig, want in beide gevallen stond de literaire en culturele laster en vernedering in dienst van een onteigeningsproject. Het demoniseren van de oorspronkelijke bewoners van wat nu Amerika heet, moest de slavernij en plundering rechtvaardigen. De aanval op vrouwen rechtvaardigde de toe-eigening van hun arbeid door mannen en het criminaliseren, door mannen, van de controle van vrouwen over reproductie. De prijs die verzetsmensen betaalden was steeds uitroeiing. Bij de Europese vrouw speelde de heksenjacht de hoofdrol in die constructie van hun nieuwe sociale functie en de neergang van hun sociale identiteit. Alle tactieken die werden ingezet tegen Europese vrouwen en de koloniale bevolking waren alleen succesvol door een terreurcampagne, een wreed schrikbewind.*
Vrouwen neerzetten als demonische wezens en ontelbare vrouwen onderwerpen aan gruwelijke en vernederende praktijken, hebben natuurlijk onuitwisbare sporen nagelaten in de collectieve vrouwelijke psyche en in het gevoel van mogelijke perspectieven voor vrouwen. Vanuit elk gezichtspunt – sociaal, economisch, cultureel, politiek – was de heksenjacht een keerpunt in het leven van vrouwen, want de heksenjacht vernietigde een hele wereld van vrouwelijke praktijken, collectieve relaties en kennissystemen die de basis waren geweest van de macht van vrouwen in het pre-kapitalistisch Europa en de voorwaarde voor hun verzet in de strijd tegen het feodalisme. Uit deze nederlaag ontstond een nieuw model van vrouwelijkheid, een ideale vrouw en echtgenote: passief, gehoorzaam, zuinig, zwijgzaam, altijd druk aan het werk en kuis.*
*Silvia Federici, Caliban and the witch, 2004; de afbeelding komt van een bron die ik pas 26 maart 2023 vond: The anarchist library.
