Feuilleton Abramovic - PhD

Aflevering 763 Wortels vrouwenonderdrukking: Federici (21)

Jan Luyken. De executie van Anne Hendricks wegens hekserij in Amsterdam in 1571. Uit: Caliban and the witch, 2004. Bron afbeelding: zie link in laatste alinea.

De scheiding tussen geest en lichaam zorgde voor een nieuwe relatie met het lichaam (zie ook aflevering 762). Het bleef niet bij ideeën alleen, in het dagelijks leven verscheen van alles als teken van diepgaande veranderingen, zoals de opkomst van gebruik van bestek, de ontwikkeling van schaamte voor naaktheid en het ontstaan van ‘manieren’: hoe te lachen, lopen, niezen, aan tafel te gedragen en in hoeverre je kon zingen, grapjes maken, spelen…*

Het lichaam werd een object van voortdurende observatie, alsof het een vijand was, een bron van angst en afkeer, vooral van zoiets ‘dierlijks’ als lichaamsfuncties. De analyse van uitwerpselen werd een grote medische passie. Dit paste bij het idee van het lichaam als een vergaarbak van vuiligheid en verborgen gevaren en de walging bij de middenklasse over de niet-productieve aspecten van het lichaam. Het toonde ook de noodzaak van de bezittende klasse om het lichaam als machine te reguleren en schoon te maken om elke onderbreking van activiteit te voorkomen. Het zal niet verbazen dat het gebruik van zuiveringen, braakmiddelen en klysma’s om de ‘duivels’ uit te drijven juist in die tijd booming business was.*

De utopie ondertussen van de gemiddelde arbeider was niet een arbeidzaam leven maar luilekkerland. Lang leve het luie leven! Om toch een onvermoeibare werker te creëren moest de wereld op zijn kop en dat is precies wat het kapitalisme heeft gedaan. De strijd tegen het lichaam kenmerkt de vroege fase van de kapitalistische ontwikkeling en duurt op verschillende manieren tot op de dag van vandaag voort. Er loopt een rode draad door de ogenschijnlijk uiteenlopende wegen van sociale wetgeving, religieuze hervormingen en het wetenschappelijk rationaliseren van het universum: de poging om de menselijke natuur te beredeneren. Het lichaam kreeg politieke betekenis, werd gescheiden van de natuur en kreeg ‘de ander’ als nieuwe definitie.*

In de geschiedenis van het proletariaat verschijnt de heksenjacht zelden, schrijft Federici. De genocide vond meestal plaats op boerenvrouwen, vandaar dat het de heren historici geen reet interesseerde. De massaal als ‘heks’ bestempelde vrouwen werden niet alleen uitgeroeid door hen van het leven te beroven, ze zijn ook verwijderd van de historische pagina’s, want ach, ja, niet belangrijk, het was eigenlijk een folkloristisch gebeuren. Degenen die de heksenjacht wel bestudeerden, vrijwel uitsluitend mannen, waren vaak waardige opvolgers van de zestiende-eeuwse demonologen (bestudeerders van demonen). Zij portretteerden de vrouwen als ellendige dwazen, gekweld door hallucinaties, wiens vervolging eigenlijk een soort sociale therapie was om de samenhang van de buurt te herstellen. Of ze beschreven de vrouwen in medische termen als ‘panisch’, ‘manisch’ en ‘epidemisch’, allemaal karakteriseringen die de heksenjagers vrijpleitten en hun misdaden losmaakten van de politieke actie.*

Er zijn in overvloed voorbeelden van de vrouwenhaat (misogynie) die de wetenschappelijke benadering van de heksenjacht heeft geïnspireerd. Het was pas in 1978 dat professor Mary Daly opmerkte dat veel van de literatuur over dit onderwerp geschreven was vanuit een ‘woman-executing viewpoint’ (wat denk ik zoveel betekent als: eigen schuld dikke bult). De slachtoffers van de vervolging werden in diskrediet gebracht door ze af te schilderen als sociale mislukkelingen (‘onteerde’ of in de liefde gefrustreerde vrouwen), of zelfs als perverselingen die ervan genoten hun mannelijke inquisiteurs te plagen met hun seksuele fantasieën.*

Er waren in de eerste en tweede generatie heksenjachtwetenschappers (m) wel een paar uitzonderingen op deze aloude reflex om slachtoffers de schuld te geven, maar pas toen feministen zich verbonden gingen voelen met de heksen kwam het echte onderzoek tot stand. Feministen zagen de heksen als symbool van vrouwelijke opstand. Zij begrepen dat de slachting en de wrede martelingen van honderdduizenden vrouwen te maken had met hun opstand tegen de machtsstructuren. Ze realiseerden zich ook dat zo’n oorlog tegen vrouwen, uitgevoerd in een periode van minstens twee eeuwen, een keerpunt was in de geschiedenis van vrouwen in Europa. Hier lag de oorsprong van de misdaad in het proces van sociale degradatie van vrouwen bij de opkomst van het kapitalisme. Een belangrijk fenomeen dat steeds weer moet worden opgepakt, afgestoft en bekeken, om de tot op de dag van vandaag voortdurende vrouwenhaat in institutionele praktijken en vrouw-manrelaties te begrijpen.*

Marxistische historici hebben de heksenjacht naar de vergetelheid verwezen, alsof het totaal niet relevant was voor de geschiedenis van de klassenstrijd. Wel bijzonder, want je zou toch denken dat het verbranden, ophangen en martelen van honderdduizenden vrouwen in minder dan twee eeuwen enige vermoedens kon opwekken. Wat ook had moeten opvallen, maar steeds echt een geheim is gebleven, is dat de heksenjacht samenviel met:

  • de kolonisatie en uitroeiing van bewoners die tot dan toe rustig in hun eigen werelddelen leefden;
  • de Engelse landonteigeningen;
  • het begin van de slavenhandel;
  • de inwerkingtreding van ‘bloederige wetten’ tegen landlopers en bedelaars.*

De heksenjacht was een van de belangrijkste gebeurtenissen in de ontwikkeling van de kapitalistische samenleving en de vorming van het moderne proletariaat. Er werd een ware terreurcampagne tegen vrouwen ontketend, eentje die ongeëvenaard is door enig andere vervolging. Deze terreurcampagne verzwakte de weerstand van de Europese boeren tegen de aanval van de adel en de staat, terwijl boerengemeenschappen al uit elkaar vielen door landonteigening, toenemende belastingen en uitbreiding van staatscontrole op elk aspect van het sociale leven. De heksenjacht dreef vrouwen en mannen verder uit elkaar. De heksenjacht leerde mannen de macht van vrouwen te vrezen. De heksenjacht vernietigde een universum aan praktijken, overtuigingen en sociale wezens die onverenigbaar waren met de kapitalistische werkdiscipline. Door deze vernietiging werden de belangrijkste elementen van sociale reproductie opnieuw gedefinieerd.*

*Silvia Federici, Caliban and the witch, 2004; de afbeelding komt van een bron die ik pas 26 maart 2023 vond: The anarchist library.

About the author

Susan Hol

Ontdek meer van Susan Hol

Abonneer je nu om meer te lezen en toegang te krijgen tot het volledige archief.

Lees verder