Feuilleton Abramovic - PhD

Aflevering 765 Wortels vrouwenonderdrukking: Federici (23)

Bij de uitroeiing van vrouwen ging het meestal om doodarme oudere vrouwen.

Niet alleen was de heksenjacht een groot politiek initiatief (zie aflevering 764), vooral de kerk maakte het mogelijk. De rooms-katholieke kerk leverde het metafysische (bovenzinnelijke) en ideologische schavot voor de heksenjacht en had bovendien al flinke ervaring in de vervolging van ketters, dus dat konden ze mooi toepassen op de vervolging van heksen. Daarnaast had de kerk al eeuwenlange ervaring in vrouwenhaatcampagnes. De op volle toeren draaiende inquisitie en vele pauselijke oproepen aan de niet-kerkelijke autoriteiten om ‘heksen’ op te sporen en te straffen, gaven een flinke boost aan de heksenjacht. Apart is wel dat op het hoogtepunt van de heksenjacht de niet-kerkelijke rechtbanken de meeste processen uitvoerden, terwijl in de gebieden waar de inquisitie voor de kerk opereerde (Italië en Spanje) het aantal executies relatief laag bleef.*

De inquisitie begon zelfs na de protestantse reformatie, die de macht van de katholieke kerk ondermijnde, op de rem te trappen om de ijver van de autoriteiten tegen heksen in te dammen, al gaven ze op datzelfde moment meer gas in de Jodenvervolging. De geestelijkheid liet het executeren van heksen over aan de staat, want ja, bloedvergieten, gatsie. De samenwerking tussen kerk en staat was nog hechter in de gebieden waar de staat de kerk was geworden (zoals in Engeland) of de kerk de staat (zoals in Genève en, in mindere mate, Schotland). Verder werkten zowel katholieke als protestantse naties samen om vrouwen tot heks te verklaren en te vervolgen. Dus is het, zo schrijft Federici met nadruk:

‘… niet overdreven om te stellen dat de heksenjacht het eerste verenigende terrein was in de politiek van de nieuwe Europese natiestaten, het eerste voorbeeld, na de scheuring als gevolg van de Reformatie, van een Europese eenwording. Want de heksenjacht verspreidde zich over alle grenzen heen van Frankrijk en Italië naar Duitsland, Zwitserland, Engeland, Schotland en Zweden.’*

Welke angsten vormden de aanzet tot zo’n gezamenlijk genocidebeleid? Waarom werd er zoveel geweld gebruikt? En waarom waren vrouwen het primaire doelwit? Deze vragen stelt Federici en ze weet er meteen bij te vertellen dat er tot op de dag van vandaag geen zekere antwoorden op zijn. Een belangrijk obstakel in de zoektocht naar een verklaring is het feit dat de beschuldigingen tegen de heksen zo grotesk en ongelooflijk zijn, dat ze onvergelijkbaar zijn met welke motivatie of misdaad dan ook. Hoe kun je verklaren dat meer dan twee eeuwen in verschillende Europese landen honderdduizenden vrouwen werden berecht, gemarteld, levend verbrand of opgehangen, met als beschuldiging dat ze hun lichaam en ziel aan de duivel verkochten en op magische wijze tientallen kinderen vermoordden, hun bloed zogen, drankjes maakten met hun vlees, de dood van hun buren veroorzaakten, vee en oogsten vernielden, stormen veroorzaakten en vele andere gruwelen pleegden? Al is de heksenjacht volgens sommige hedendaagse historici volkomen redelijk in de context van de geloofsstructuur van die tijd.*🙄

Een bijkomend probleem is dat het gezichtspunt van de slachtoffers ontbreekt. Hun stem is alleen te horen via de door de inquisitie verzonnen en eruit gemartelde bekentenissen. Het uitroeien van vrouwen had ook niet met hebzucht te maken, want niemand werd er echt rijker van: meestal ging het om doodarme vrouwen. Weet je wat, dachten historici daarom, we gaan helemaal niet naar verklaringen zoeken, we schrijven alleen over de voorwaarden voor de heksenjacht (bijv. verschuiving in juridische procedure van privaat naar openbaar beschuldigingssysteem in de late middeleeuwen, centralisatie van staatsmacht, impact van Reformatie en Contrareformatie op het sociale leven). Maar waarom je kop in het zand steken, aldus Federici, als je gewoon kunt kijken naar de historische context van de heksenjacht, de gender en klasse van de beschuldigde vrouwen, en de effecten van de vervolgingen? Als je dat alles overziet, dan moet je concluderen dat de heksenjacht in Europa een aanval was op het verzet van vrouwen tegen de verspreiding van kapitalistische relaties en een aanval op de macht die vrouwen hadden verworven dankzij hun seksualiteit, hun controle over de voortplanting en hun vermogen om te genezen.*

De heksenjacht speelde ook een belangrijke rol bij de opbouw van een nieuwe patriarchale orde, waarin de lichamen van vrouwen, hun arbeid, hun seksuele en reproductieve vermogens onder controle van de staat werden geplaatst en omgezet in economische middelen. Dit betekent dat het de heksenjagers niet zozeer ging om het bestraffen van een of andere specifieke overtreding, belangrijker was het uitbannen van algemene vormen van vrouwelijk gedrag, dát wilden ze niet langer en moest in de ogen van de bevolking afschuwelijk worden gemaakt. Met dat doel voor ogen verwezen de beschuldigingen in de processen vaak naar gebeurtenissen van tientallen jaren geleden en werd hekserij een crimen exceptum gemaakt: een misdaad die met speciale middelen, inclusief marteling, moest worden onderzocht en dat het zelfs zonder bewijs van schade aan personen en zaken strafbaar was.*

Al deze factoren laten zien dat het doelwit van de heksenjacht geen sociaal erkende misdaden waren, maar eerder het uitroeien van geaccepteerde praktijken en groepen individuen uit de gemeenschap via terreur en criminalisering, wat vaak gebeurt bij politieke repressie in tijden van intense sociale verandering en conflicten. Aldus vervulde de beschuldiging van hekserij een functie die vergelijkbaar was met ‘hoogverraad’ (wat opvallend genoeg in dezelfde jaren in het Engelse wetboek werd opgenomen), en de beschuldiging van ’terrorisme’ in onze tijd. Juist de vaagheid van de aanklacht – bewijzen was onmogelijk terwijl het een maximum aan afschuw opriep – betekende dat ze het konden gebruiken om elke vorm van protest te bestraffen en om achterdocht te wekken naar zelfs de meest gewone aspecten van het dagelijks leven.*

Als materiële levensomstandigheden radicaal veranderen plus de ideeën over de sociale orde, dan ontstaan vaak ook duivel-overtuigingen. Die ideeën gaan dan bijvoorbeeld over de opvatting hoe waarde wordt gecreëerd, wat leven en groei voortbrengt, wat ‘natuurlijk’ is en wat strijdig met de gevestigde gewoonten en sociale verhoudingen.* Federici noemt wat voorbeelden, maar je kunt ook naar onze huidige pre- en postcorona tijd kijken.

De achtergrond van de heksenjacht was de uitbreiding van het plattelandskapitalisme, wat de afschaffing van gewoonterechten met zich meebracht, en de eerste inflatiegolf in het moderne Europa. Armoede, honger en sociale ontwrichting bracht de macht in handen van een nieuwe klasse ‘vernieuwers’ en die moesten niets hebben van de toen gebruikelijke wijzen van samenleven (zie aflevering 751 over de ‘commons’) in het prekapitalistische Europa. Het was op initiatief van deze eerste kapitalistische klasse dat de heksenjacht van start ging, als een platform voor allerlei nieuwe overtuigingen en praktijken en als wapen om het verzet tegen sociale en economische herstructureringen te verslaan.*

*Silvia Federici, Caliban and the witch, 2004.

About the author

Susan Hol

Ontdek meer van Susan Hol

Abonneer je nu om meer te lezen en toegang te krijgen tot het volledige archief.

Lees verder