Elsa von Freytag-Loringhoven, lifelong nonconformist who personified Dadaism, posing in her apartment in New York in 1915. (Photo from TIMELINE (also interesting article about Elsa) and photo reference there is: Bettmann Archive via Getty Images)
Maar ik maak me er kwaad over!
Wat, wat, wat, waarover dan?
Nou, een poosje terug schafte ik SeeAllThis aan, een kunstmagazine met aandacht voor 99 geniale vrouwen in de kunst. Een special, speciaal gemaakt voor het zomernummer (#10, 2018), als ‘een opmaat naar het 100-jarig vrouwenkiesrecht in 2019’, zo schrijft founding editorNicole Ex in haar editorial.
Ja, en, mooi toch?
Zeker! Echt een magazine dat ik natuurlijk móest hebben, want wauw, zomaar 99 geniale vrouwen op een presenteerblaadje in één magazine.
Jaja, we weten het, jij en je vergeten kunstenaars (v). Filosofische speurneus.
Maar het is toch ook bizar dat je je helemaal gek moet graven om kunstwerken van vrouwen tegen te komen terwijl die van mannen open en bloot en overal bekend en opgenomen in geschiedenisboeken voor het grijpen liggen.
Jaja, ik weet het, dat geldt niet voor alle mannelijke kunstenaars, slechts voor een klein aantal dat als beroemdheid komt bovendrijven. Maar toch.
Buiten dat.
Ben je daarom zo kwaad?
Ook! Maar … oké, laat het me uitleggen. Het magazine heeft een artikel opgenomen dat op de cover wordt aangeprezen als PISPOT AFFAIRE. Lekker pakkend nietwaar? Onder die roepende hoofdletters staat: ‘Duchamp heeft urinoir gejat van vrouw’.
Duchamp, Duchamp, hoor ik je denken, wie was dat ook alweer? Of dat denk je niet en je weet direct dat het gaat om Marcel Duchamp, kunstenaar met één geniale greep: het plaatsen van een pispot, ofwel urinoir, in een museum.
Ehm, ja, daar heb ik zeker weleens van gehoord.
Ik was niet meteen kwaad hoor, want de eerste keer dat ik het artikel las in SeeAllThis, 10 juli 2018, een paar maanden geleden dus, was ik vooral met stomheid geslagen. Ik dacht: nee, toch, dat kan toch niet waar zijn! Al die stukken, artikelen, essays, filosofische beschouwingen en boekwerken zelfs, over Duchamp en zijn pispot en zijn halfgoddelijke status daardoor, en níemand die eraan twijfelde of hij wel de initiator was? Dat is toch niet mogelijk? Er moet toch een kern van waarheid in al die geschriften over hem en het urinoir zitten?
#NOT
Weet ik nu, want daarnet, vandaag, 31 oktober 2018 las ik het artikel weer en tjonge, nou ja, ik werd er alleen maar hartstikke kwaad van.
Je moet weten dat die pispot, door Gustav Kobbé op 10 april 1917 in zijn recensie keurig gedoopt tot ‘Fountain’ (het was niet netjes om ‘urinoir’ te schrijven toen), in 2004 door de Britse pers is uitgeroepen tot ‘het meest invloedrijke moderne kunstwerk ooit’. Het is dus best een belangrijk ding. Nou ja, dat wisten we al, gezien de aandacht die Duchamp ermee heeft gekregen.
Aandacht die hij helemaal niet had mógen krijgen (ja, ik ben nog steeds behoorlijk kwaad), want de pispot is ingezonden door Elsa von Freytag-Loringhoven, ook wel bekend als barones Elsa.
Dat hadden we trouwens al lang kunnen weten, want Irene Gammel heeft een dik boekwerk (zie info onderaan dit artikel) over barones Elsa geschreven en doet daarin onder andere haarfijn uit de doeken hoe het zit met deze oermoeder van de found objects, Duchamp en het urinoir! Bovendien haalt ze in dat boek ook anderen aan die nóg eerder aan de bel hebben getrokken over mogelijke vervalsing van de geschiedenis, zoals William Camfield.
En niemand die daar iets mee gedaan heeft?
Nou, niemand, vast wel iemand, ergens. Maar het is beslist niet wereldkundig gemaakt, het heeft niet eens de reuring opgeleverd die het artikel in SeeAllThis wel heeft losgemaakt.
Gammel vertelt in het artikel: ‘Elsa von Freytag-Loringhoven komt de eer toe found objectsof objets trouvé al in 1913 tot kunst uit te roepen, nog voordat Duchamp in New York arriveerde’ […] ‘Ze pionierde ook met assemblagekunst, sculpturen samenstellend uit vuilnis dat ze op straat vond.’
In haar boek laat Gammel zien dat er veel indirect bewijs is dat niet Duchamp maar barones Elsa de initiator van Fountain is. Voor barones Elsa is het urinoir een logische stap in haar oeuvre, voor Duchamp is het een rare u-bocht die totaal niet in lijn is met waar hij voor stond. Bovendien is er geen enkel bewijs dat Duchamp de initiator is. Alle gesuggereerde mogelijkheden dat hij de zogenaamde ‘founding father’ van Fountain zou zijn, zijn op niets gestoeld. Cruciaal punt is de brief waarin Duchamp schrijft: ‘Een van mijn vriendinnen heeft onder mannelijk pseudoniem, Richard Mutt, een porseleinen pissoir als sculptuur ingezonden’. In tegenstelling tot Camfield neemt Gammel de inhoud van die brief wel serieus. En terecht, als je haar argumenten leest.
In het artikel in SeeAllThis is Julian Spalding (kunstcriticus, voormalig museumdirecteur en curator) behoorlijk stellig. Hij zegt: ‘Ik ben ervan overtuigd dat Elsa de maker is. Duchamp had niets te maken met de creatie of het inzenden van het urinoir, maar veel later claimde hij het als zijn eigen werk. Hij stal het niet alleen, hij beroofde het ook van zijn betekenis.’
Hij vervolgt: ‘Elsa’s urinoir zei niet dat elk gevonden object kunst kan zijn als een kunstenaar dat zegt (een valse premisse die de basis van de conceptuele kunst werd). Het was eigenlijk een wonderbaarlijk indringende en prachtige sculptuur, het eerst fysieke (in dit geval porseleinen) gedicht en het eerste, grote feministische kunstwerk dat het verdient om naast Man Rays Cadeauen Picasso’s Bull’s Headte staan als een van de iconische beelden van de twintigste eeuw.’
En Spalding zegt tot slot: ‘Erger nog, Duchamp begroef de reputatie van een van de echte genieën van de vroege twintigste eeuw, een vrouwelijke kunstenaar bovendien! De geschiedenis van de moderne kunst moet herschreven worden.’
Wauw, dat is een fikse uitspraak van Spalding.
Want? Waarom? Het is toch een grof schandaal? Hoe anders was haar, barones Elsa, en ons, vrouwen die na haar kwamen, leven geweest als zij gewoon de erkenning had gekregen die ze verdiende. Er is nog veel meer over te zeggen, maar dat komt allemaal in mijn promotieonderzoek terecht, dat ik trouwens stap voor stap uit de doeken doe in de vorm van een feuilleton.
Oké, goed, je bent duidelijk nog meer gemotiveerd om het onderwerp ‘vrouwen in de kunst’ aan te pakken.
En of! En om de moed erin te houden zeg ik nu: gedane zaken nemen geen keer. Alle energie naar eerherstel van barones Elsa, een fantastisch mens en een geweldige kunstenaar.
In het artikel in SeeAllThis staat nog veel meer en ben je dan nog niet overtuigd, lees dan het boek van Irene Gammel. Mijn editie is in het Engels: Baroness Elsa. Gender, Dada, and Everyday Modernity – A Cultural Biography, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2003.
